دانشجویان و محققان بسیاری هستند که قبل از سابمیت مقاله در یک ژورنال اقدام به بررسی رتبه و درجه علمی آن می کنند. رتبه بندی علمی ژورنال های داخلی و بین المللی یکی از مهمترین دغدغه های دانشجویان و پژوهشگرانی است که به دنبال تقویت رزومه و بهبود درجه علمی خودشان هستند.
در هر رشته، موضوع و یا سرفصلی را که در نظر بگیرید یک رتبه بندی در مورد بهترین ها تا بدترین ها وجود دارد. برای مثال رتبه بندی بهترین کشورهای جهان از نظر میزان درآمد ماهانه که لیختنشتاین با درآمد ماهانه 6127 دلار در رتبه اول و به ترتیب کشورهای دانمارک، سوئیس، لوکزامبورگ و آمریکا در رتبه های دوم تا پنجم قرار می گیرند. یا رتبه بندی بهترین برندهای خودروسازی جهان در سال 2020 که توسط USNEWS ارائه شده است، مزدا در رتبه اول و به ترتیب هوندا، کیا، تویوتا و هیوندا در رتبه های بعدی قرار می گیرند. و یا رتبه بندی معتبرترین پاسپورتهای جهان که ژاپن، سنگاپور، کره جنوبی، آلمان و فنلاند به ترتیب در رتبه های اول تا پنجم جای می گیرند. بنابراین در هر زمینه ای که تصور کنید یک رتبه بندی از نظر بهترینها و بدترین ها وجود دارد. حال در عرصه علمی و تحصیلی نیز رتبه بندی های متفاوتی برای مراکز آموزشی و همچنین ژورنال ها و نشریات وجود دارد. اما باید توجه داشته باشید که کارشناسان برای رتبه بندی هر موضوعی از یک شاخص و معیار استاندارد استفاده می کنند. برای مثال سایت TopUniversities که یکی از برترین وبسایت ها در زمینه رتبه بندی دانشگاه ها در سراسر جهان است، از فاکتورهایی مانند شهرت دانشگاه، شهرت فارغ التحصیلان، میزان تاثیرگذاری علمی دانشجویان، میزان سایتیشن ها در مقالات چاپ شده دانشگاه مورد نظر و تعداد دانشجویان بین المللی به عنوان عوامل کلیدی رتبه بندی دانشگاه ها در سراسر جهان استفاده می کند. بر اساس رتبه بندی ارائه شده توسط این وبسایت معتبر در سال 2020، به ترتیب دانشگاه های ام آی تی (MIT)، استنفورد، هاروارد و آکسفورد در رتبه های اول تا چهارم برترین دانشگاه های جهان قرار می گیرند. اما مهمترین معیار برای رتبه بندی نشریات و ژورنال ها در جهان فاکتور ایندکس یا همان نمایه است که معتبرترین پایگاه در این زمینه سایت SJR یا Scientific Journal Rankings است. در این وبسایت شما می توانید برترین ژورنال های جهان را از نظر عنوان، قلمرو تحقیقاتی، سال، کشور محل انتشار و غیره دسته بندی و رتبه بندی کنید. اما پیش از آنگه به نحوه رتبه بندی و فاکتورهای تاثیرگذار در رتبه نشریات بپردازیم قصد داریم شما را با برترین پایگاه های علمی و انتشاراتی جهان آشنا کنیم. به طور کلی چند پایگاه داده بسیار بزرگ در جهان وجود دارند که اقدام به ارائه خدمات نمایه و رتبه بندی ژورنال ها در سراسر جهان می کنند. این پایگاه های علمی عبارتند از:
پایگاه علمی تامسون رویترز (Thomson Reuters): این پایگاه علمی که با نام های ISI (Institute for Scientific Information) و (WOS (Web of Science نیز شناخته می شود، در سال 1960 توسط شخص به نام گارفیلد پایه گذاری شده و در سال 1992 به موسسه تامسون رویترز واگذار گردید. چند سال بعد این موسسه به بنیاد دیگری واگذار شد و نام آن به Clarivate Analytics تغییر پیدا کرد.
اما در حال حاضر این موسسه را با نام پایگاه علمی ISI یا Clarivate Analytics می شناسند که تمامی ژورنال های نمایه شده در این پایگاه در قالب لیستی با عنوان Master Journal Lists ارائه می شود. در پایگاه علمی تامسون رویترز می توانید علاوه بر یافتن ژورنال های نمایه شده، لیست مقالات با استناد بالا و افرادی که به این مقالات استناد کرده اند را بیابید. همچنین ضریب تاثیر ژورنال ها به همراه نحوه دسترسی به آنها نیز در این پایگاه وجود دارد.
موسسه اسکوپوس (Scopus): اسکوپوس یکی از موسسات علمی بسیار معتبر زیر نظر پایگاه علمی الزویر (Elsevier) است که فعالیت خود را در سال 2004 آغاز کرد. این پایگاه علمی با داشتن بیش از 11 هزار ناشر و بیش از 34 هزار ژورنال به عنوان زیرمجوعه یکی از برترین پایگاه های داده در جهان محسوب می شود. این سازمان بسیار بزرگ علاوه بر ژورنال ها، ناشران مجموعه کتابهای آکادمیک را نیز شامل می شود. پایگاه علمی اسکوپوس از 4 معیار مختلف برای سنجش و اندازه گیری کیفیت مجلات استفاده می کند. این چهار معیار عبارتند از اچ ایندکس (H-Index)، سایت اسکور (CiteScore)، اس جی آر (SJR)، اس ان آی پی (Source Normalized Impact per paper).
بر اساس یک مطالعه انجام گرفته در سال 2006 که پایگاه علمی اسکوپوس (Scopus) را با پایگاه علمی WOS مقایسه کرده بود، نتایج نشان داد که وبسایت اسکوپوس از نظر دسترسی و ساختارمند بودن برای جستجو و یافتن نتایج در سطح بسیار بالاتر و بهتری قرار دارد ولی پایگاه WOS به دلیل قدمت بیشتر می تواند منابع و داده های بیشتری را نسبت به اسکوپوس در خود جای دهد. با توجه به اینکه پایگاه داده های WOS به سال 1945 باز می گردد و پایگاه داده های اسکوپوس به 1966 و همین موضوع نشان دهنده تعداد بیشتری از داده ها و مقالات است.
پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC): در حال حاضر بعد از پایگاه داده ISI و پایگاه SCOPUS سومین و مهمترین نشریه معتبر علمی و آکادمیک پایگاه علمی جهان اسلام (ISC) است. پایگاه علمی (ISC) علاوه بر ارائه خدمات سایتیشن و ایندکس ژورنال توانسته است طیف وسیعی از خدمات را به مخاطبان و پژوهشگران ارائه نماید از جمله این خدمات میتوان به برگزاری همایش های علمی، برگزاری ورکشاپ های آموزش مقاله نویسی و تحلیل آماری، استناد نشریات به زبان های عربی، فارسی و انگلیسی، ارائه گزارشات علمی و تحقیقاتی مرتبط با پایگاه ISC و انتخاب نویسندگان و مقالات برتر به صورت دوره ای و اعطای امتیازات و جوایز به ژورنال ها و نویسندگان برتر اشاره کرد.
پاب مد (PubMed): پابمد (PubMed) یک موتور جستجو و پایگاه داده ای است که دسترسی مخاطبان به طیف وسیعی از مقالات و نشریات گروه زیست شناسی و پزشکی را فراهم می کند. کتابخانه ملی پزشکی آمریکا (NLM) با همکاری موسسه ملی اطلاعات زیست فناوری (NIH) اقدام به تاسیس و ارائه خدمات پابمد به مخاطبان خود می کند.
این پایگاه علمی بزرگ حوزه پزشکی چندین موسسه زیر مجموعه دارد که یکی از مهمترین و سرشناس ترین آنها مدلاین (MEDLINE) است. تاریخچه تاسیس این پایگاه بزرگ علمی به سال 1836 و تلا گسترده ارتش آمریکا برای راه اندازی آن بر میگردد. بر اساس آمار ارائه شده، موسسه پابمد تا جولای سال 2017 بیش از 28 میلیون سند علمی را در خود جای داده بود.
موسسه مهندسان برق و الکترونیک (IEEE): یک سازمان غیرانتفاعی و کاملا تخصصی در حوزه مهندسی است که در 1 ژانویه 1963 در امریکا تاسیس و راه اندازی شد. این موسسه بسیار بزرگ بیش از 400 هزار نفر عضو از 160 کشور جهان دارد که بیش از 30 درصد مقالات و مطالب به چاپ رسیده در حوزه برق و الکترونیک در جهان زیر نظر این موسسه منتشر می شوند. این موسسه علاوه بر خدمات ایندکس سالانه بیش از صدها کنفرانس بین المللی در حوزه مهندسی برگزار می کند که در وبگاه آی تریپل ای (IEEE) قابل دسترسی است.
تمامی این پایگاه های علمی از چند فاکتور برای رتبه بندی ژورنال های نمایه شده استفاده می کنند یکی از این فاکتورها اچ ایندکس (H-Index) است. همانطور که در مقالات پیشین گفته شد این شاخص علاوه بر رتبه بندی ژورنال ها در زمینه رتبه بندی نویسندگان نیز کاربرد دارد. بر اساس تعریف اچ ایندکس (H-Index)، تعداد ارجاعات به یک مقاله به نسبت تعداد مقالات چاپ شده از یک نویسنده نشان دهنده شاخص اچ ایندکس او خواهد بود و همین موضوع برای ژورنال ها نیز صادق صادق است.
به زبان ساده تر ژورنال هایی که اچ ایندکس (H-Index) بالاتری دارند یعنی تعداد ارجاعات به مقالات آنها بالاتر است. یعنی مقالاتی که در این ژورنال ها به چاپ می رسند به احتمال بسیار زیاد از کیفیت و اعتبار بالاتری برخوردار هستند. یکی دیگر از شاخص های بسیار مهم، ماتریکس CiteScore است. این شاخص که به تازگی توسط الزویر (Elsevier) در سال 2016 ارائه شده به نوعی رقیبی برای ایمپکت فاکتور است و به تقسیم استنادها در سه سال اخیر تاکید دارد.
برای مثال سایت اسکور یک ژورنال در سال 2015 عدد 20 است. سایت اسکور اینگونه محاسبه می شود که تعداد استنادها در سال های 2012، 2013، و 2014 استخراج شده و بر تعداد مقالات این ژورنال در سال های مذکور تقسیم می شود. اما شاخص دیگر برای رتبه بندی ژورنال های بین المللی استفاده از SNIP است.
این شاخص به نوعی مشابه ضریب تاثیر است اما بر اساس منابع تعدیل شده است. این شاخص توسط پایگاه علمی اسکوپوس معرفی شد و در حال حاضر توسط طیف وسیعی از پایگاه های رتبه بندی ژورنال مورد استفاده قرار می گیرد. شاخص اسنیپ (SNIP) تعداد ارجاعات در یک ژورنال را به تعداد مقالات به چاپ رسیده تقسیم می کند با این تفاوت که تمرکز آن بر روی یک بازه سه ساله بوده در حوزه خاصی از علوم این کار را انجام می دهد. اما رتبه بندی ژورنال های داخلی تا حدی متفاوت است.
ژورنال های داخلی بر اساس میزان کیفیت و درجه علمی آنها به سه دسته کلی (1) علمی-پژوهشی، (2) علمی-ترویجی و (3) علمی-تخصصی دسته بندی می شوند. تمامی ژورنال های داخلی زیر نظر سه پایگاه یا موسسه قرار می گیرند که وظیفه بررسی کیفیت و رتبه بندی ژورنال های داخلی را دارد. این سه نهاد عمده عبارتند از (1) وزارت علوم، تحقیقات و فناوری اطلاعات، (2) حوزه علمیه و (3) وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی.
به طور کلی ژورنال های علمی-پژوهشی که بالاترین سطح کیفیت و اعتبار را در میان مجلات داخلی دارند زیر نظر هر سه این نهادها فعالیت میکنند و به ژورنال های وزارتین معروف هستند.
همانطور که از اسم مجلات مشخص است، ژورنال های علمی-پژوهشی به بررسی یک موضوع به صورت ساختار یافته و نظامند در قالب تحقیق علمی می پردازند اما مجلات علمی-ترویجی با هدف ترویج و گسترش دانش در یک حوزه خاص شکل گرفته اند و بیشتر مقالات به چاپ رسیده در آنها فاقد ابزارهایی مانند گردآوری داده، تحلیل آماری، آزمایش و غیره است و بر روی ادبیات موضوع تمرکز دارد.
ژورنال های علمی-تخصصی نیز از پایین ترین سطح علمی برخوردار بوده و معمولا توسط یک نهاد، یک موسسه آموزشی و یا یک شرکت تهیه و اداره می شوند تا مقالات و گزارشات عمومی را پوشش دهند. حال که با تمامی جنبه های رتبه بندی ژورنال های بین المللی و داخلی آشنا شدید نوبت به آن رسیده است که شما را آخرین موضوع در زمینه رتبه بندی ژورنال های بین المللی آشنا کنیم.
شاید این سوال برای شما ایجاد شده باشد که تفاوت رتبه بندی بر اساس Q1 تا Q4 چگونه است و اصلا این رتبه بندی به چه معناست؟ واژه Q در اصل از ابتدای کلمه Quartile گرفته شده است و بدین معناست که تمامی ژورنال ها در حوزه تخصصی خودشان در 4 دسته کلی دسته بندی می شوند.
به معنای دیگر ژورنال های تخصصی حوزه شیمی یک دسته بندی Q1 تا Q4 مخصوص به خودشان دارند و ژورنال های حوزه محیط زیست یا مدیریت نیز یک دسته بندی Q1 تا Q4 مخصوص به خودشان. بنابراین یک فاکتور جامع نیست و رتبه بندی ها در هر حوزه علمی متفاوت است. برای مثال یک ژورنال در حوزه مهندسی الکترونیک ممکن است با ضریب تاثیر 2.36 جزء مجلات Q1 باشد ولی یک ژورنال مدیریت با همین ضریب تاثیر جزء مجلات Q4 در حوزه خودش باشد.
مجلات Q1 جزء 25 درصد اول دسته بندی ژورنال هستند، Q2 بین 25 تا 50 درصد میانی، Q3 بین 50 تا 75 پایانی و Q4 جزء آخرین دسته بندی یک گروه هستند. بنابراین ژورنال هایی که جزء Q1 یا Q2 در هر حوزه علمی هستند از سطح علمی و اعتبار بالاتری نسبت به سایر مجلات همگروه برخوردارند. چاپ مقاله در این ژورنال ها می تواند شانس شما را برای پذیرش تحصیلی، تقویت رزومه، کسب یک موقعیت شغلی بهتر و ارتقای رتبه آکادمیک بسیار بالاتر ببرد.
دو وب سایت که می توانیم با مراجعه به آنها و انجام تنظیمات و یا وارد کردن کلید واژه هایی در مورد تحقیق و یا حوزه ی تحقیقاتی خودمان فهرست رتبه بندی شده ی نشریات را ملاحظه کنیم.
H-index - WOS - (Scopus)
