در نگاه اول ممکن است به نظر برسد که رساله و پایان نامه واژه های معادل هم هستند و می توان آنها را به جای هم مورد استفاده قرار داد.
برخی از دانشجویان ممکن است این سوال را مطرح کنند که با دیدگاه پایان نامه می توان یک رساله دکتری نگارش کرد یا خیر؟
به طور کلی جواب این سوال خیر است چرا که با ارتقاء رتبه تحصیلی فرآیند نگارش طولانی تر، تخصصی تر و دشوارتر خواهد بود.
معمولا فرآیند نگارش رساله دکتری با توجه به دانشگاه ها و نظرات اساتید می تواند بسیار دشوارتر بوده و به تسلط بالایی بر مباحث آماری، تحقیقاتی و نگارش علمی نیاز داشته باشد.
به طور کلی دو واژه مختلف برای رساله دکتری و پایان نامه ارشد در نظر گرفته می شود که عبارتند از Dissertation و Thesis که واژه Dissertation برگرفته از یک واژه لاتین به معنای آزمایش و بحث و بررسی است. معمولا واژه Dissertation در امریکا به رساله دکتری و واژه Thesis به پایان نامه ارشد اطلاق می شود که در اروپا با تعاریف معکوس ارائه می شود که در قالب زیر دسته بندی می گردد:
1. تعریف واژه Thesis : در امریکا به عنوان یک قالب تحقیقاتی مختصر کوتاه تر از Dissertation تعریف می شود که معمولا محتوای آن ساده تر و با تخصص کمتر نسبت به رساله دکتری است و مختص مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد است.
ولی در اروپا به عنوان یک تحقیق اصیل، کاربردی و جامع تعریف می شود که دانشجویان برای دریافت مدرک دکتری ارائه می نمایند.
2. تعریف واژه Dissertation : تحقیق جامعی را شامل می شود که به صورت کاملا تخصصی و علمی به یک موضوع پرداخته ابعاد مختلف آن را مورد بررسی قرار می دهد و از نظر کاربردی بودن و ارائه راه حل در سطح بالاتری نسبت به Thesis قرار می گیرد.
در اروپا واژه Dissertation به عنوان یک پروژه تحقیقاتی در مقطع کارشناسی ارشد قلمداد می شود که به صورت علمی به یک موضوع می پردازد.
اگر بخواهیم تعاریف مقدماتی و ظاهری مربوط به رساله و پایان نامه را کنار بگذاریم و به محتوای آن بپردازیم باید بگوییم که رساله دکتری از نظر محتوا در موارد زیر با پایان نامه متفاوت است.
1. کانتریبیوشن و نوآوری در تحقیق: معمولا نوآوری در موضوع رساله دکتری از اهمیت بالایی برخوردار بوده و محتوای رساله باید به گونه ای تهیه شود که کاربردی و تخصصی باشد.
با توجه به اینکه رساله دکتری از نظر محتوایی و جامعیت در سطح بالاتری نسبت به پایان نامه قرار دارد در نتیجه انتظار کانتریبیوشن از آن بالاتر بوده و معمولا نوآوری موجود در آن می تواند به موسسات علمی، توسعه دانش و صنعت کمک کند.
2. ادبیات موضوع: ادبیات موضوع به طور کلی در رساله دکتری بسیار جامع تر و تخصصی تر نگارش می شود و معمولا ابعاد مختلف موضوع تحقیق، ارتباط بین گویه ها و فاکتورها را به شکل تحلیلی مورد بررسی قرار می دهد.
با توجه به اینکه پژوهش در رساله دکتری هدف های کاربردی تری را در علم و صنعت دنبال می کند بنابراین باید بسیار جامع تر به ادبیات موضوع آن پرداخته شود.
از طرف دیگر با توجه به تخصص بالاتر دانشجویان دکتری از آنها انتظار می رود تسلط بالایی به موضوع داشته و مفاهیم را به شکل تخصصی ترو جامع تریی پوشش دهند.
3. بحث و نتیجه گیری: با توجه به تسلط بالای دانشجویان دکتری به مباحث علمی و تحقیقاتی معمولا بحث و نتیجه گیری در رساله دکتری از اهمیت بسیار بالاترو ویژه ای برخوردار است و دانشجویان دکتری به دلیل مهارت های قوی تحلیلی، تفکر انتقادی و استنتاجی انتظار می رود بتوانند دستاوردهای کاربردی تری را ارائه نمایند.
بخش بحث و نتیجه گیری (Discission and conclusion) علاوه بر تسلط به مباحث آماری و تحقیقاتی به تسلط در زمینه ادبیات موضوع تحقیق نیز نیازمند است.
4. حجم محتوا و جامعیت: رساله دکتری معمولا طولانی تر از پایان نامه ارشد بوده و تعداد کلمات آن بین 60-80 هزار کلمه متغیر است اما همین میزان برای پایان نامه ارشد بین 20-40 هزار کلمه می باشد.
معمولا دانشجویان دکتری علاوه بر جامع نویسی باید بتوانند توسعه مناسبی (Develop) از مطالب ارائه کرده و انسجام ساختاری خوبی به رساله ببخشند.
