نکات بسیار مهم و کلیدی در فرآیند نگارش پایان نامه وجود دارد که بدون رعایت آنها نمی توان نتیجه لازم را بدست آورد. نگارش پایان نامه جزء جدا نشدنی فرآیند فارغ التحصیلی هر دانشجویی است و دستیابی به نتیجه مورد نظر بدون برنامه ریزی، سختکوشی و دانش امکان پذیر نیست. در این فرآیند شما علاوه بر تخصص و دانش باید خلاقیت و انعطاف پذیری بالایی داشته باشید تا بتوانید با گروه های مختلف در اجتماع ارتباط موثری برقرار کرده و مشکلات جامعه را به درستی شناسایی کنید.
توجه داشته باشید که برخی از پژوهشگران تنها با هدف نگارش و تکمیل فرآیند فارغ التحصیلی به دنبال موضوعاتی میگردند که بتوانند به سرعت به سرانجام رسانده و کار خودشان را تکمیل کنند. ولی به عنوان یک مشاور قصد داریم نکته بسیار مهمی را در ارتباط با نگارش پایان نامه بیان کنیم، همواره به دنبال موضوعاتی باشید که ارتباط مستقیمی با دغدغه های جامعه دارند. چرا که این موضوعات می توانند پس از تکمیل شدن هم به عنوان یک راه حل اجتماعی مطرح شوند و هم برای تقویت رزومه و آینده شغلی شما بسیار موثر خواهند بود. در مرحله اول سعی کنید ایده ها و علائق خودتان را یادداشت کنید و به دنبال موضوعات، مطالب و مقالات مرتبط در دنیای خارج بگردید.
اخبارها را دنبال کنید، در شبکه های اجتماعی و گوگل به دنبال کلیدواژه های مورد نظرتان بگردید، با اساتید و مشاوران تحصیلی صحبت کنید، با صاحبان صنایع و بازارکار در ارتباط باشید و در مجموع به دنبال ایده های مرتبط با موضوع تحقیق مورد نظرتان باشید. شاید این نکته مهمترین و اصلی ترین مرحله در انتخاب موضوع و نگارش پایان نامه بود که باید برای شما بیان می کردیم. اما در ادامه سعی میکنیم نکات دیگری را در مورد نگارش پایان نامه با شما به اشتراک بگزاریم با امید اینکه بتوانیم این فرآیند سخت و طولانی را برای شما تسهیل کنیم. به طور کلی 9 نکته کلیدی و مهم در ارتباط با نوشتن پایان نامه وجود دارد که عبارتند از :
- زمانبندی قابل انجام تعیین کنید: منظور از زمان بندی قابل انجام این است که شما باید برنامه ریزی و جدول زمان بندی خودتان را عملیاتی (Practical) تعریف کنید. برنامه ریزی باید همراه با جزئیات باشد و به صورت دقیق مدت کار روزانه شما را مشخص کند و شما باید از آن پیروی کنید. پس از اینکه موضوع پایان نامه خودتان را مشخص کردید باید بتوانید حجم محتوا و مدت زمان تکمیل آن را به صورت تقریبی مشخص کنید. البته این زمان نباید خیلی غیر منطقی و به اصطلاح غیرعملیاتی باشد. سعی کنید پس از جمع آوری منابع در مورد زمان مورد نظرتان برای اتمام پایان نامه با اساتید راهنما و مشاور مشورت کنید. پس از آنکه زمان تقریبی را مشخص کردید باید بتوانید جزئیات و حجم کاری روزانه را نیز تعیین کنید.برای مثال فرض کنید حجم پایان نامه شما با توجه به حجم منابع و پیچیدگی موضوع چیزی در حدود 200 صفحه پیشبینی شده است که قرار است آن را در زمان حدودی 3 ماه تکمیل کنید. این بدین معناست که شما برای نگارش و تکمیل پایان نامه هر روز تقریبا باید در حدود 2.5 صفحه از متن کلی پایان نامه را نگارش کنید. شما می بایست زمانبندی و حجم کاری خودتان را بر اساس هر بخش از پایان نامه به صورت تفکیک شده محاسبه کنید. برای مثال بخش ادبیات موضوع که قرار است 50 صفحه از پایان نامه شما را به خودش اختصاص دهد، چه زمانی آغاز شده و چه زمانی پایان خواهد یافت. لازم به ذکر است نکته مهم در ارتباط با جدول زمانبندی مربوط به این موضوع است که هر بخش باید با توجه به حجم کاری که دارد زمان مورد نظر خودش را دریافت کند. برای مثال زمانبندی مربوط بخش روش تحقیق (methodology) میتواند قسمت عمده ای از این زمان 3 ماهه را به خودش اختصاص دهد. چرا که فرآیند طراحی پرسشنامه، جمع آوری داده ها و همچنین تجزیه و تحلیل آماری معمولا مرحله طولانی و زمانبری است. چنانچه شاغل هستید و در کنار تحصیل کار میکنید باید برنامه زمانی نوشتن پایان نامه تان را برای ساعت هایی که مشغله کمتری دارید تنظیم کنید. چرا که این کار نیاز به تمرکز و دقت بالایی دارد. نکته کلیدی اینجاست که بدون زمانبندی دقیق انتظار نتایج دقیق و درست نداشته باشید.
- بدون وقفه نگارش را آغاز کنید: بسیاری از دانشجویان گمان می کنند حال که منابع را جمع آوری کرده ایم و موضوع پایان نامه ما نیز مشخص است پس دیگر نباید نگران چیزی باشیم. هر چیزی که نیاز داشتیم آماده است و هر زمان که اراده کنیم می توانیم آن را انجام دهیم. شاید حتی این بهانه را بیاورید که "بهتر است جستجو بیشتری انجام دهم و منابع بیشتری جمع آوری کنم" یا "بهتر است قبل از نگارش با یک نفر مشورت کنم و ببینم چطور باید شروع کنم" یا "موضوع من زیاد دشوار نیست می توانم آن را در زمان کمی آماده کنم" تمامی این بهانه ها به شما کمک میکنند که برنامه ریزی خودتان را زیر پا گذاشته و از نگارش فاصله بگیرید و پس از گذشت 1 ماه یا 2 ماه متوجه می شوید که تقریبا هیچ کاری انجام نداده اید. شما زمانی که یک موضوع را انتخاب کردید و پروپوزال آن را تحویل دادید یعنی آماده نگارش هستید پس بدون معطلی شروع به فیش نویسی و نگارش پایان نامه کنید. تا زمانی که شروع به نگارش نکنید متوجه نمیشوید نقاط ضعف و قوت کار شما چه چیزهایی هستند. آیا نیاز به منابع بیشتری دارید؟ آیا بهتر است برای درک یک موضوع با کسی مشورت کنید؟ آیا میتوانید زمان خودتان را بهتر و موثرتر مدیریت کنید؟ هیچکدام از این سوالات پاسخ دقیق و روشنی نخواهند داشت تا زمانی که شما بدون وقفه شروع به نگارش کرده و نقاط ضعف و قوت خودتان را پیدا کنید. این نکته کلیدی را برای نگارش پایان نامه به خاطر داشته باشید، هیچ مشکلی تا زمانی که با آن روبه رو نشده اید واقعا یک مشکل نیست.
- پیش نویس نسخه اصلی نیست: برخی از دانشجویان در زمان ارائه تحقیقشان با این مشکل مواجه می شوند که گمان میکنند پس از انجام نگارش اولیه و تهیه نسخه پیشنویس، کار پایان نامه به اتمام رسیده است. و زمان آن شده که کارشان را آماده صفحه آرایی کرده و به اساتید خودشان ارائه کنند. بر اساس تحقیقات انجام گرفته توسط موسسه الزویر (Elsevier) بیش از 74 درصد از مقالاتی که در ژورنال های زیر مجموعه این پایگاه علمی سابمیت می شوند نیاز به بررسی و بازبینی مجدد دارند. البته این مقالات توسط اساتید و دانشجویان برجسته هر رشته نگارش می شود و پیش از سابمیت بارها مورد بررسی و ارزیابی قرار می گیرد. بنابراین امیدوار نباشید که پیش نویس اولیه پایان نامه شما سطحی بالاتر از مقالات ISI در ژورنال های الزویر داشته باشد. حتی می توان گفت به دلیل وسعت و گستردگی پایان نامه نسبت به مقاله، میزان اصلاحات به مراتب بیشتر خواهد بود. پیش نویس پایان نامه شما باید بارها و بارها مورد ارزیابی قرار بگیرد و از نظر ادبیات موضوع، به روز بودن منابع، فرضیات و سوالات، مدل تحقیق، روش تحقیق و بحث و نتیجه گیری بررسی شود. نکته کلیدی این بخش را به خاطر داشته باشید، از تغییرات نترسید آنها شما را قوی تر خواهند کرد.
- انعطاف پذیر باشید: انعطاف پذیری نسبت به موضوع و انعطاف پذیری نسبت به زمان را برای نگارش پایان نامه در دستور کارتان قرار بدهید. ممکن است در زمان بررسی و نگارش ادبیات موضوع متوجه شوید که میتوانید عنوان تحقیقتان را منحصر به فردتر کرده و ابعاد بیشتری را به آن اضافه کنید و اصطلاحا کانتریبیوشن (Contribution) آن را تقویت نمایید. بدون تردید این کار را انجام دهید. هیچوقت موضوعات عادی و کسل کننده برای مخاطبان جذاب نخواهند بود و شما نمی توانید با موضوعات معمولی رزومه خودتان را تقویت کنید و مشکلی را حل کنید. همواره با ذهنی باز به دنبال ایده های جدید در کارتان باشید و خلاقانه فکر کنید. نکته مهم دیگر در ارتباط با انعطاف در زمانبندی است. ممکن است در زمان برنامه ریزی، اطمینان کامل داشته باشید که میتوانید به آن پایبند بمانید اما بعدها در زمان اجرا دچار مشکل شوید. مشکلاتی از قبیل بیماری، مسافرت، مشغله کاری و غیره ممکن است برنامه ریزی شما را بهم بریزند ولی نگران نباشید. بدون ناراحتی برنامه جدید را مطابق با حجم کاری باقیمانده تغییر داده و به آن پایبند بمانید. این نکته کلیدی برای نگارش پایان نامه را به خاطر داشته باشید: انعطاف پذیری بالا یعنی قدرت سازگاری بالاتر و نگرانی کمتر
- خودتان را محدود نکنید: زمانی که به شما گفته می شود که منابع موجود برای پایان نامه خودتان را مطالعه کنید و بخش ادبیات موضوع را نگارش کنید ممکن است شما احساس کنید این کار باید بعد از طراحی مدل و فرضیات انجام شود. پس راهی را که فکر میکنید درست است و احساس راحتی بیشتری دارید انتخب کنید ولی قبل از آن با اساتید خود مشورت کنید. همیشه استانداردهای مشخصی برای یک فرآیند وجود دارد اما به همان اندازه ممکن است راه های مختلفی نیز وجود داشته باشد. این بدین معنا نیست که هر راهی بجز راه های استاندارد موجب عدم موفقیت و ناکامی شما خواهند شد. به دنبال راه های مختلف برای رسیدن به اهداف خودتان باشید و سعی کنید از بین آنها گزینه مورد علاقه و اصطلاحا بهترین را انتخاب کنید. حتی ممکن است به روش های استاندارد علاقه داشته باشید ولی در نگارش بخش ادبیات موضوع دچار مشکل شوید یا از آن خسته شوید. بدون نگرانی کار دیگری را در ارتباط با موضوع تحقیق آغاز کنید. برای مثال به سراغ طراحی پرسشنامه بروید و داده ها را جمع آوری کنید. نگارش پایان نامه کار دشوار و زمانبری است بنابراین با ایجاد محدودیت در آن خودتان را خسته تر و ناامیدتر نکنید. نکته کلیدی: آزادانه به سمت اهداف خودتان پرواز کنید.
- به دنبال بازخورد باشید: به عنوان یه مشاور به شما توصیه می کنیم که همواره با اساتید خودتان در ارتباط باشید و از آنها بازخورد بگیرید. با اساتید خودتان صحبت کنید و به محض اتمام یک بخش یا حتی اتمام یک سرفصل از یک بخش با آنها صحبت کنید و نظرات آنها را در پایان نامه خودتان اعمال کنید. برخی از دانشجویان گمان میکنند که باید پایان نامه تکمیل شده و یا پیش نویس اولیه آن را به اساتید ارائه کنند و اصلاحات نهایی را بر روی آن انجام دهند. ولی اینکار ممکن است باعت شود شما کل پایان نامه را از اول انجام دهید. برای مثال اشتباه در فرضیه سازی یا طراحی مدل، اشتباه در تحلیل آماری و جمع آوری داده ها می تواند کل فرآیند پایان نامه را با مشکلات جدی مواجه کند. نکته کلیدی: به یاد داشته باشید پیشرفت گام به گام میتواند تضمین کننده موفقیت باشد.
- مدیریت منابع: یکی از مشکلسازترین بخش های پایان نامه می تواند مربوط به رفرنسدهی و چگونگی انجام آن شود. ممکن است شما ماخذی را در متن پایان نامه استفاده کنید ولی در بخش رفرنسدهی آن را نگنجانید. بررسی این موضوع کار بسیار دشواری است. بنابراین توصیه می شود که از نرم افزارهای مربوط به این کار مانند Endnote or Zotero , Mendeley استفاده نمایید. نکته کلیدی: دقت به جزئیات را در هر مرحله چاشنی کارتان کنید.
- مراقب سلامت خودتان باشید: به خاطر داشته باشید ایده های خلاق، افکار مثبت و انرژی مثبت از جسم و ذهن سالم نشات می گیرند. چنانچه خواب یا تغذیه سالم و مناسبی نداشته باشید قطعا نمیتوانید عملکرد مناسب و افکار خلاقانه ای داشته باشید. برنامه ریزی هایتان باید به گونه ای باشد که سلامتی شما دچار مخاطره نشود. اگر احساس میکنید برنامه کاری که تدوین کرده اید برای سلامتی شما مشکل ایجاد کرده و تغذیه و خواب شما را دچار مشکل کرده است این موضوع را با اساتید خود مطرح کنید تا بتوانید زمان بیشتری از آنها بگیرید. نکته کلیدی: واقعیت عقل سالم در بدن سالم را جدی بگیرید.
- به خودتان وقت استراحت بدهید: همانطور که در بخش قبلی گفته شد، تعهد به برنامه تدوین شده موضوعی بسیار جدی است اما نه به قیمت خطر افتادن سلامتی شما. چنانچه در زمان اجرای برنامه روزانه خودتان احساس خستگی کردید میتوانید استراحت کنید. استراحت می تواند میزان استرس و فشار روی شما را به شکل قابل ملاحظه ای کاهش داده و عملکرد شما را برای ادامه کار بالا ببرد. نکته کلیدی: آهسته و پیوسته به سمت اهداف خودتان حرکت کنید.