۱. تأثیر هوش مصنوعی در تشخیص زودهنگام پوسیدگی دندان
با گسترش فناوری‌های تصویربرداری دیجیتال، استفاده از الگوریتم‌های هوش مصنوعی در تشخیص ضایعات دندانی اهمیت یافته است. با این حال، دقت، قابلیت اعتماد و میزان پذیرش این فناوری‌ها در محیط‌های بالینی همچنان محل سؤال است.
۲. بررسی رابطه سلامت دهان و بیماری‌های سیستمیک (مانند دیابت و بیماری‌های قلبی)
تحقیقات نشان داده‌اند که بیماری‌های لثه می‌توانند با بیماری‌های مزمن ارتباط داشته باشند. هنوز مشخص نیست که شدت این ارتباط تا چه حد بوده و چه راهبردهایی می‌تواند به بهبود همزمان سلامت دهان و سلامت عمومی منجر شود.
۳. استفاده از بیومواد نوین در ترمیم دندان
پیشرفت در نانومواد و بیوسرامیک‌ها فرصت‌های جدیدی برای بازسازی بافت سخت دندانی فراهم کرده است. چالش اصلی بررسی زیست‌سازگاری، ماندگاری و کارایی بالینی این مواد در مقایسه با روش‌های سنتی است.
۴. نقش تله‌مدیسین در ارتقای خدمات دندانپزشکی پس از کووید-۱۹
همه‌گیری کرونا اهمیت مشاوره از راه دور را برجسته کرد. با این حال، اثربخشی تله‌مدیسین در تشخیص و درمان بیماری‌های دهان و دندان، میزان رضایت بیماران و چالش‌های قانونی آن هنوز نیازمند پژوهش دقیق است.
۵. تحلیل عوامل روانشناختی در اضطراب بیماران هنگام درمان‌های دندانپزشکی
ترس و اضطراب بیماران یکی از موانع اصلی مراجعه به دندان‌پزشک است. مطالعه دقیق عوامل مؤثر بر این اضطراب و طراحی مداخلات روانشناختی کارآمد، می‌تواند به ارتقای کیفیت درمان‌های دندانپزشکی کمک کند.
تأثیر هوش مصنوعی در تشخیص زودهنگام پوسیدگی دندان
زمینه و اهمیت:
پوسیدگی دندان هنوز یکی از شایع‌ترین بیماری‌های دهان و دندان در سطح جهانی است و تشخیص زودهنگام ضایعات کروتوال (incipient caries) نقش کلیدی در پیشگیری از فرسایش ساختار دندان و کاهش نیاز به مداخلات تهاجمی دارد. تصویربرداری دیجیتال (رادیوگرافی بایت‌وینگ، تصاویر داخل‌دهانی، فلورسانس و …) ابزارهای استانداردی برای تشخیص‌اند، اما تشخیص بصری و رادیولوژیک انسانی محدودیت‌هایی مانند تغییرپذیری بین معاینه‌کنندگان و حساسیت/ویژگی محدود در مراحل اولیه دارد.
وضعیت کنونی و تکنولوژی‌های AI:
در سال‌های اخیر شبکه‌های عصبی عمیق (Deep CNN) و الگوریتم‌های یادگیری ماشین برای تجزیه و تحلیل تصاویر دندانی رشد چشم‌گیری داشته‌اند؛ مطالعات اولیه نشان داده‌اند که مدل‌های آموزش‌دیده می‌توانند در برخی مجموعه‌داده‌ها حساسیت و ویژگی برابر یا حتی بالاتری نسبت به ارزیابی انسانی ارائه دهند. با این حال اغلب این مطالعات محدود به داده‌های تک‌مرکزی، نمونه‌های از پیش انتخاب‌شده و شرایط کنترل‌شده‌اند؛ موضوعی که نگرانی درباره تعمیم‌پذیری (generalizability)، سوگیری‌های داده‌ای و عملکرد در محیط‌های واقعی بالینی ایجاد می‌کند.
خلأ پژوهشی و ضرورت تحقیق:
بنابراین سؤال اصلی این است که آیا الگوریتم‌های AI می‌توانند در محیط بالینی واقعی، در جمعیت‌های متنوع و با تجهیزات تصویربرداری مختلف عملکرد قابل اتکایی داشته باشند و چگونه می‌توان «قابلیت توضیح‌پذیری» (explainability)، پذیرش کلینیکی و انطباق با مقررات حفاظت اطلاعات را تضمین کرد؟ پژوهش‌های آینده باید بر روی اعتبارسنجی چندمرکزی، آزمون عملکرد در جریان کار بالینی، بررسی ریسک خطاهای «فریب‌دهنده» (adversarial examples) و مطالعه پذیرش بالینی و اقتصادی (cost-effectiveness) متمرکز شوند.
پرسش(های) پژوهشی پیشنهادی:
-
الگوریتم‌های AI آموزش‌دیده بر مجموعه‌داده‌های چندمرکزی تا چه حد می‌توانند با دندان‌پزشکان در تشخیص پوسیدگی زودرس رقابت کنند؟
-
چه روش‌هایی برای شفاف‌سازی تصمیم الگوریتم (explainability) و ترکیب آن با تصمیم‌بالینی قابل پیاده‌سازی است؟
منابع پیشنهادی برای مطالعه:
-
Schwendicke F., et al. — مقالات مروری درباره کاربردهای هوش مصنوعی در دندانپزشکی (جستجو: “Schwendicke artificial intelligence dentistry review”).
-
WHO (2021) — اسناد راهنمای حاکمیت و اخلاق هوش مصنوعی در سلامت (جستجو: “WHO guidance on AI for health”).
-
مقالات مروری در Journal of Dental Research / Journal of Dentistry درباره تشخیص تصویرمحور و AI.
۲) بررسی رابطه سلامت دهان و بیماری‌های سیستمیک (مثلاً دیابت و بیماری‌های قلبی)
زمینه و اهمیت:
ارتباط بین بیماری‌های لثه (periodontitis) و بیماری‌های سیستمیک مانند دیابت و بیماری‌های قلبی-عروقی به‌عنوان یک موضوع مهم سلامت عمومی مطرح است. شواهد نشان می‌دهد که التهاب مزمن موضعی در پریودنتیت می‌تواند از طریق مسیرهای التهابی سیستمیک، اندوتلیال یا از طریق باکتریمی موضعی بر وضعیت متابولیک و قلبی تأثیر بگذارد؛ از جانب دیگر کنترل گلیسمی ضعیف می‌تواند شدت پریودنتیت را افزایش دهد (روابط دوطرفه).
وضعیت کنونی و محدودیت‌ها:
بخش قابل‌توجهی از شواهد موجود، مطالعات مشاهده‌ای و گزارشات همبستگی هستند که نشان می‌دهند ارتباط معنی‌داری بین پریودنتیت و اختلالات سیستمیک وجود دارد. اما تمایز بین «همبستگی» و «علّیت» هنوز مسئله‌ای باز است: سوالاتی مانند اینکه آیا درمان پریودنتال می‌تواند به‌طور معنی‌دار نشانگرهای خطر قلبی یا کنترل قند خون را بهبود بخشد، نیاز به آزمونهای تصادفی‌سازی‌شده و مطالعات طولی بیشتر دارد. همچنین مکانیسم‌های زیستی دقیق و نقش عوامل واسطه‌ای (مثل میکروبیوم، پاسخ ایمنی، عوامل رفتاری و اقتصادی) هنوز به‌خوبی مشخص نشده است.
خلأ پژوهشی و ضرورت تحقیق:
لذا نیاز به پژوهش‌های مداخله‌ای (RCT) است که اثر درمان پریودنتال استاندارد را بر شاخص‌های قابل‌سنجش (مثلاً HbA1c در بیماران دیابتی یا نشانگرهای التهابی/اندوتلیال در بیماران قلبی) بررسی کند؛ علاوه بر آن تحلیل‌های اَپی‌ژنتیک و میکروبیومیک می‌تواند مکانیسم‌های محتمل را روشن سازد. پاسخ به این پرسش‌ها می‌تواند راهنمای سیاست‌های یکپارچه سلامت (integrated care) بین دندانپزشکی و مراقبت‌های اولیه باشد.
پرسش(های) پژوهشی پیشنهادی:
-
آیا درمان پریودنتال استاندارد می‌تواند HbA1c را در بیماران دیابتی نوع 2 به‌صورت معنی‌دار بهبود بخشد؟
-
چه نقش‌هایی برای میکروبیوم دهان و پروفایل التهابی سیستمیک در واسطه‌گری این رابطه وجود دارد؟
منابع پیشنهادی برای مطالعه:
-
Preshaw PM, et al. — مقالات مروری درباره رابطه دوطرفه دیابت و پریودنتیت (جستجو: “Preshaw periodontitis diabetes review”).
-
گزارش‌ها و کنفرانس‌های EFP / AAP درباره ارتباط پریودنتال و بیماری‌های سیستمیک.
-
مقالات در Journal of Clinical Periodontology و Journal of Dental Research درباره مداخلات پریودنتال و نتایج سیستمیک.
۳) استفاده از بیومواد نوین در ترمیم دندان
زمینه و اهمیت:
ترمیم‌های دندانی (پر کردن‌ها، روکش‌ها، مواد بیولوژیک برای بازسازی عاج و مینای آسیب‌دیده) بخش بزرگی از عملکرد کلینیکی دندانپزشکی را تشکیل می‌دهند. مواد مرسوم مانند آمالگام یا رزین‌های کامپوزیتی دارای محدودیت‌هایی‌اند: از جمله سازگاری زیستی، خواص مکانیکی در بلندمدت، جذب آب، و تعامل با میکروفلورای دهانی.
نوآوری‌ها و محدودیت‌ها:
پیشرفت در حوزه نانومواد، بیو-سرامیک‌ها، بیواکتیوگلس‌ها و پلیمرهای تقویت‌شده چشم‌اندازهای جدیدی برای افزایش دوام، خواص ضد میکروبی و تحریک ریمینرالیزاسیون فراهم آورده است. با این حال چالش‌های مهمی وجود دارد: نتایج آزمایشگاهی (in vitro) لزوماً به دوام بالینی (in vivo) ترجمه نمی‌شوند؛ مسأله زیست‌سازگاری طولانی‌مدت، پیوند با بافت زنده، پاسخ ایمنی موضعی و رفتار در حضور بیوفیلم دهانی هنوز نیازمند شواهد بیشتر است.
خلأ پژوهشی و ضرورت تحقیق:
تحقیقات لازم است ترکیبی از مطالعات پایه (سنتز و کارآزمایی مکانیکی، زیست‌سازگاری سلولی)، مطالعات آزمایشگاهی تحت شرایط شبیه‌سازی‌شده محیط دهان (ساییدگی، حرارت، pH متغیر، حضور آنزیم‌ها و بیوفیلم) و RCTهای بالینی بلندمدت را شامل شود تا بتوان عملکرد واقعی مواد نوین را نشان داد. تحقیقات اقتصادی درباره هزینه-سود (cost-effectiveness) و پذیرش بالینی نیز ضروری‌ست.
پرسش(های) پژوهشی پیشنهادی:
-
آیا یک بیومتریال نوین (مثلاً بیواکتیوگلس/نانوسرامیک) در مقایسه با کامپوزیت استاندارد، دوام و بقا بالاتری در پیگیری ۳–۵ ساله نشان می‌دهد؟
-
چه اثرات زیست‌سازگاری و پاسخ التهابی محلی در استفاده از این بیومتریال‌ها وجود دارد؟
منابع پیشنهادی برای مطالعه:
-
مقالات مروری در Dental Materials و Journal of Dentistry درباره بیومتریال‌ها و نانومواد دندانی.
-
مقالات آزمایشی (in vitro/in vivo) و متاآنالیزهای مربوطه (جستجو با کلیدواژه‌هایی مانند “bioactive glass dental restoratives review”, “nanocomposite dental clinical trial”).
۴) نقش تله‌مدیسین در ارتقای خدمات دندانپزشکی پس از کووید-۱۹
زمینه و اهمیت:
پاندمی کووید-۱۹ بسیاری از خدمات بهداشت دهان و دندان را متوقف یا محدود کرد و توجه به روش‌های دورپزشکی (telehealth / teledentistry) را افزایش داد. تله‌دنتیستری می‌تواند برای تریاژ بیماران، مشاوره قبل/بعد از عمل، آموزش سلامت دهان، و پیگیری درمان‌ها مفید باشد؛ این کار می‌تواند دسترسی را در مناطق دورافتاده افزایش دهد و بار مراکز درمانی را کاهش دهد.
شواهد و چالش‌ها:
مطالعات اولیه نشان می‌دهند که تله‌دنتیستری در بعضی کاربردها مانند تریاژ درد حاد یا پیگیری پوسیدگی سطحی مفید است و رضایت بیماران بالاست؛ اما محدودیت‌هایی وجود دارد: دقت تشخیصی تصاویر ارسال‌شده توسط بیماران می‌تواند کمتر باشد، موارد اضطراری دندانپزشکی نیاز به معاینه حضوری دارند، و مسائل قانونی، حریم خصوصی و پوشش بیمه‌ای همچنان رفع‌نشده‌اند. علاوه بر این، تفاوت دسترسی فناوری (digital divide) می‌تواند نابرابری‌های سلامت را تشدید کند.
خلأ پژوهشی و ضرورت تحقیق:
بنابراین نیاز به مطالعات ارزیابی عملکرد بالینی (diagnostic accuracy studies)، تحلیل هزینه-فایده، بررسی رضایت و پذیرش بیماران و ارائه چارچوب‌های قانونی و دستورالعمل‌های بالینی برای ادغام ایمن تله‌دنتیستری در نظام سلامت وجود دارد. همچنین پژوهش‌های فناوری‌محور باید روش‌هایی برای بهبود کیفیت تصاویر ارسالی، خودکارسازی تریاژ و پیوند امن داده‌ها ارائه دهند.
پرسش(های) پژوهشی پیشنهادی:
-
چه دقت تشخیصی برای تله‌تریاژ (عکس + شرح حال) در تشخیص موارد اضطراری دندانی نسبت به معاینه حضوری وجود دارد؟
-
مدل‌های پرداخت و سیاست‌گذاری چه سازوکاری باید داشته باشند تا تله‌دنتیستری پایدار و منصفانه اجرا شود؟
منابع پیشنهادی برای مطالعه:
-
Estai M., et al. — مقالات مروری و مطالعات کاربردی درباره teledentistry (جستجو: “Estai teledentistry review”).
-
WHO / سازمان‌های ملی درباره راهنمایی‌های تلهلث و دستورالعمل‌های مرتبط با COVID-19 و سلامت دهان.
-
مقالات در Telemedicine and e-Health و Journal of Telemedicine and Telecare درباره مطالعات کاربردی تله‌دنتیستری.
۵) تحلیل عوامل روانشناختی در اضطراب بیماران هنگام درمان‌های دندانپزشکی
زمینه و اهمیت:
اضطراب دندانی و ترس از درمان دندانپزشکی (dental anxiety / dental phobia) از موانع مهم دسترسی به مراقبت‌های دهان و دندان است که به رفتار اجتنابی، تاخیر در درمان و در نتیجه آسیب‌های بیشتر منجر می‌شود. شیوع اضطراب دندانی گزارش شده قابل توجه است و پیامدهای سلامت عمومی (افزایش بار درمانی، هزینه‌ها و کاهش کیفیت زندگی) دارد.
شواهد موجود و محدویت‌ها:
ابزارهای اندازه‌گیری معتبر مانند MDAS (Modified Dental Anxiety Scale) و Corah’s Dental Anxiety Scale برای سنجش سطح اضطراب وجود دارند و انواع مداخلات از کنترل درد، آرام‌بخشی، درمان شناختی–رفتاری (CBT)، تکنیک‌های آرام‌سازی و روش‌های نوین مانند واقعیت مجازی (VR) و موسیقی‌درمانی مورد بررسی قرار گرفته‌اند. با این حال شواهد درباره اثربخشی بلندمدت بسیاری از مداخلات محدود است و پژوهش‌های کمی وجود دارد که اثر مداخلات روانی را در شرایط بالینی معمول (نه آزمایشگاهی) ارزیابی کنند.
خلأ پژوهشی و ضرورت تحقیق:
تحقیقات آینده باید به شناسایی عوامل پیش‌بینی‌کننده اضطراب (عوامل روانی، فرهنگی، تجارب پیشین، ویژگی‌های جمعیتی) و طراحی مداخلات چندبعدی بپردازند که قابل اجرا و هزینه‌پذیر در کلینیک‌های دندان باشند. مطالعات RCT با پیگیری بلندمدت برای مقایسه روش‌هایی مثل CBT، تکنیک‌های تنفسی/آرام‌سازی، VR و آرام‌بخشی موضعی می‌تواند به انتخاب راهبرد بهینه کمک کند.
پرسش(های) پژوهشی پیشنهادی:
-
چه عوامل اجتماعی–روانی (مثلاً تجربه‌های قبلی، انگ اجتماعی، اضطراب عمومی) بیشترین نقش را در پیشبینی شدت اضطراب دندانپزشکی دارند؟
-
آیا مداخله‌ای مانند واقعیت مجازی (VR) یا CBT می‌تواند مراجعه مجدد و به‌طور کلی وضعیت دهان را در پیگیری ۱۲ ماهه بهبود بخشد؟
منابع پیشنهادی برای مطالعه:
-
Humphris G., et al. — توسعه و اعتبارسنجی ابزار MDAS برای سنجش اضطراب دندانی (جستجو: “Humphris MDAS 1995”).
-
Armfield J.M. — مقالات پژوهشی درباره اپیدمیولوژی و عوامل اضطراب دندانی (جستجو: “Armfield dental anxiety review”).
-
متون و مرورهای کلینیکی در Community Dentistry and Oral Epidemiology و Journal of Dental Research درباره مداخلات کاهش اضطراب.
